ફટાકડામાં ધડાકો શાનો થાય છે?

આપણને બધાને એટલી તો ખબર જ છે કે ફટાકડાની ભૂંગળીમાં દારૂગોળો ભર્યો હોય છે. એની દિવેટ બહાર દેખાતી હોય છે. દિવેટ સળગાવો એટલે એ સળગતી સળગતી અંદરના દારૂગોળામાં જાય અને દારૂગોળો સળગતાં જ ફટાકડાની ભૂંગળી ધડામ્…કરતી ફાટી પડે છે.

પણ ભૂંગળી ધડામ્…કરતી ફાટી કેમ પડે છે? કોઈ વડીલની મદદ લઈને એક ફટાકડાની ભૂંગળી ખોલીને એમાંથી દારૂગોળો એક કાગળમાં બહાર કાઢજો. એ કાગળને નાનીનાની કાંકરીઓ પાથરીને એની ઉપર મૂકજો. પછી ગોગલ્સ પહેરી લેજો. દિવાસળીને લાંબી અગરબત્તી સાથે બાંધીને સળગાવજો અને દૂરથી દિવાસળી દારૂગોળાને અડાડી જોજો. એક જબરજસ્ત ઝબકારો થશે અને આંખનો પલકારો થાય એટલી વારમાં બધો દારૂગોળો સળગી જશે. ધડાકો નહીં થાય!

તો પછી ફટાકડામાં ધડાકો શાનો થાય છે? 

તમે બે પેન્સિલ અને એક પેન લઈને ત્રણેને એકસાથે જોડવાનો પ્રયાસ કરો. એ રીતે જોડો કે ત્રણેય ભેગા થઈને જાણે એક જ વસ્તુ હોય એવાં બની જાય! એ માટે શું કરવું પડશે? ત્રણેયને બાંધવા માટે દોરી વીંટવી પડશે અથવા ગુંદર, ક્વિકફિક્સ કે ફેવિકોલ લગાવવો પડશે.

દરેક પદાર્થનો અણુ પેન-પેન્સિલની જેમ બે-ત્રણ, ચાર કે પાંચ-સાત પરમાણુઓ જોડાઈને બને છે. એમને જોડી રાખવાનું કામ ઈલેક્ટ્રોન એટલે કે વીજભાર એટલે કે વીજળીની ઊર્જા કરે છે. પરમાણુઓ શી રીતે જોડાયા છે, એની ઉપર કેટલા ઈલેક્ટ્રોન એમને બાંધવા માટે વપરાયા છે એની ગણતરી થાય છે.

કોઈપણ અણુ જ્યારે એક હદથી વધારે ગરમી અથવા દબાણમાં આવે તો એના ઈલેક્ટ્રોન છૂટા પડી જાય છે. માનો કે પેન-પેન્સિલનેે બાંધી રાખનાર દોરી તૂટી જાય છે. દોરી તૂટીને ફાજલ પડે એ રીતે અણુના પરમાણુ છૂટા પડે છે અને ઈલેક્ટ્રોન ફાજલ પડે છે. ઈલેક્ટ્રોન પોતે વીજળીનો અંશ એટલે કે ઊર્જા છે.

એક અણુના ઈલેક્ટ્રોન ફાજલ પડે તો કોઈ મોટો ફરક ન પડે, પરંતુ એક સાથે લાખ્ખો અણુ તૂટે અને એમના ઈલેક્ટ્રોન છૂટા પડે તો ખૂબ બધી ઊર્જા ફાજલ પડે છે અને લાખ્ખો અણુ આંખના એક પલકારામાં જ છૂટા પડે છે. આપણે ફટાકડાનો દારૂગોળો સળગાવી જોયો એમાં આંખના પલકારામાં જ બધો દારૂગોળો સળગી ગયો હતો એ આપણે જોયું હતું. આંખના પલકારામાં આટલી બધી ઊર્જા ફાજલ પડે તો એ ફટાકડાની ભૂંગળીમાં સમાઈ શકતી નથી. એના ભયાનક દબાણથી ભૂંગળીના ફુરચેફુરચા ઊડી જાય છે. ઊર્જા એકસાથે ફેલાય તો આસપાસની હવાના અણુઓને અચાનક જબરજસ્ત ધક્કો લાગે છે એના કારણે હવામાં અચાનક ભયાનક પ્રબળ તરંગો સર્જાય છે એના કારણે ધડાકો થાય છે.

હવે દિવાળીએ ફટાકડા ફોડો તો આ ઘટના યાદ રાખજો!